Վերջին անգամ Սամվել Շահմուրադյանի հետ

1992-ի մայիսին էր, Շուշիի ազատագրումից հետո։ Օրը հստակ չեմ հիշում։ Հանրապետական թերթի խմբագրությունում էի աշխատում, միաժամանակ Ասկերանի շրջանային թերթի խմբագիրն էի։ Այն տարիներին իր ակտիվ ու հայրենանվեր գործունեությամբ շատ հայտնի, հասարակական-քաղաքական գործիչ, լրագրող Սամվել Շահմուրադյանը ավտոմատը ուսին եկավ խմբագրություն ու ասաց. «Վարդգես ջան, կուզե՞ս միասին գնանք Շուշիի թուրք գերիներին տեսնենք»։ Իհարկե, անմիջապես համաձայնեցի։

Գնացինք պետանվտանգության կոմիտե։ Ես մնացի դրսում, ավտոմատն ինձ տվեց, ինքը ներս մտավ՝ գերիներին տեսնելու թույլտվություն ստանալու։ Այդ ժամանակ Սամվելը ՀՀ ԳԽ պատգամավոր էր։ 10-15 րոպեից եկավ։ Ճանապարհվեցինք բանտ-մեկուսարան, որտեղ Շուշիի ազատագրության ժամանակ գերված ադրբեջանցիներին էին պահում։ Մեզ հետ հեռուստատեսությունից օպերատոր էլ էինք տանում։ Ճանապարհին տարբեր բաներից էինք զրուցում, բայց երկուսով շարունակ մտածում էինք ազերի գերված զինյալներին հանդիպելու մասին։ Ուզում էինք նայել այդ մարդասպանների աչքերին, Շուշիի բարձունքից որոնց արձակած հազարավոր արկերից, հրթիռներից Ստեփանակերտում ու շրջակա գյուղերում քանի՜-քանի կանայք, երեխաներ, հարյուրավոր անմեղ քաղաքացիներ էին զոհվել։ Մի այնպիսի՜ մեծ ատելություն կար մեջներս, որ բառերով հնարավոր չէ բացատրել։

Ոտքով էինք գնում։ Տեղ հասանք։ Վերջապես հատուկ սենյակում օպերատորը հարմարեցրեց տեսախցիկը, ու մենք սպասում ենք՝ գերիներին բերեն։ Ներս բերեցին 60-ին մոտ մի տղամարդու։ Ես ու Սամվելը տարակուսանքով իրար նայեցինք։ Գերու տեսքից նույնիսկ չէր երևում, որ ադրբեջանցի է։ Խեղճ ու մոլորված մի արարած էր։ Սամվելի հարցերին հայերեն էր պատասխանում՝ ադրբեջանցիներին հատուկ առոգանությամբ։ Անգամ կարգին չգիտեր, թե ինչպես է գերի ընկել։ Երբ լսել էր, որ հայերը գրոհում են Շուշիի վրա, նկուղում թաքնվել էր ընտանիքի հետ։ Նույնիսկ չգիտեր, որ իր հայրենակիցներն ավելի վաղ իրենց զինվորականների հետ փախել են Շուշիից։ Հայերեն սովորել էր հայ հարևաններից։ Իր ասելով՝ Շուշիում ապրող ադրբեջանցիներից շատերը գիտեն հայերեն...

Հետո երկրորդ գերուն բերեցին, բերեցին երրորդին, չորրորդին, հինգերորդին... Ու բոլորն էլ առաջինի պես խեղճ ու ողորմելի մարդիկ էին, այնքան խեղճ, որ նույնիսկ չհասկացան ժամանակին իրենք էլ փախչել։ Ու ամեն անգամ, նոր գերուն ներս բերելուց, Սամվելի դեմքն ավելի էր տխրում, հարցերը տալիս էր անտրամադիր։

Դուրս եկանք մեկուսարանից։ Երկար ժամանակ լուռ էինք։ Մի տեսակ տխրություն էր իջել երկուսիս վրա։ Մտածում էինք գերված ազերի գրոհայիններ տեսնել, բայց պարզվեց գերյալները զենքի հետ կապ չունեցող, տարիքն առած խեղճ մարդիկ էին, ոմանց դեմքից գրեթե չէր էլ երևում, որ թուրք են։

- Խեղճ մարդիկ են,- վերջապես ասաց Սամվելը։
- Ի՜նչ էինք սպասում տեսնել ու ինչ տեսանք,- ասացի։
- Այո, տխուր էր...

Մտքովս չէր անցնում, որ Սամվել Շահմուրադյանին վերջին անգամ եմ տեսնում։ Նույն թվականի սեպտեմբերի 11-ին զոհվել է Մարտակերտի շրջանի Վաղուհաս գյուղի մոտ։ Այդ տարիներին արդեն շատ ու շատ ազնվագույն տղաներ, հրաշալի մտավորականներ էին զոհվել, բայց, այնուամենայնիվ, երկար ժամանակ չէի կարողանում հավատալ, որ Սամվելը սպանվել է։

Այսօր՝ փետրվարի 25-ին, մեծ քաղաքացու, հրաշալի Մարդու ծննդյան օրն է։ Գլուխ եմ խոնարհում։

Դուդուկ և սրինգ

Դուդուկն այնպես թախծոտ, այնպես մելամաղձոտ էր նվագում, որ շուրջբոլոր իջել էր համընդհանուր տխրություն, և ամենքը լալիս էին: Լալիս էր նաև հենց ինքը՝ Դուդուկը: Նրա աչքերից արցունքներ էին հոսում, ընկնում մայր հողին, և համատարած այդ վշտից հողը նույնպես խեղճացել ու թմրել էր լիովին...

Միայն Սրինգն էր, որ չէր ուզում համակերպվել այդ մեծ տխրությանը: Քիչ հեռվում նստել ու երբեմն փորձում էր իր նվագով ցրել այդ տխրությունը, մեկ-մեկ ցանկանում էր ժպտալ, ուզում էր ծիծաղել մի քիչ, սակայն Դուդուկն իր ողբաձայն նվագով իրեն էր ենթարկել ողջ շրջապատը, և Սրնգին գրեթե լսող չկար:

- Սրինգ ջան, չորս կողմ մարդիկ ամբողջովին տարված են իմ նվագով: Վշտերը տակնուվրա են արել նրանց հոգիները, և ինձ հետ ահա լալիս են բոլորը: Ամենքը կիսում են մեր ցավը, բացի քեզնից: Նվագս գերել է նրանց, իսկ դու հեռվում նստել և, երևում է, չես ընդունում իմ նվագը: Իմ բարեկամ Սրինգ, ասա, ինչո՞ւ չես սիրում դու ինձ,- հորդացող արցունքները սրբելով, լալագին հարցրեց Դուդուկը:

- Թշվառ իմ բարեկամ, իսկապես դու ճիշտ ես նկատել. ես քեզ չեմ սիրում,- պատասխանեց Սրինգը:- Ես չեմ կարողանում տանել քո նվագը, որովհետև տարիներ ու դարեր շարունակ դու միայն լացացնում ես մարդկանց: Նրանց անընդհատ իրենց վշտերն ու կորուստներն ես հիշեցնում, դու խոսում ես միայն նրանց ցավերից, և նրանք դարեր ի վեր լալիս ու ողբում են քեզ հետ...
- Սրինգ եղբայր, ուրեմն քո կարծիքով մենք մոռանա՞նք մեր կորուստները, ուրեմն սպանե՞նք մեր հիշողությունն ու հրաժարվե՞նք մեր պատմությունից...

- Ոչ, Դուդուկ եղբայր, դու ինձ ճիշտ չհասկացար և երևի երբեք չես հասկանա, քանզի կյանքում դու միայն դառնություններն ես տեսնում: Մեր ապրած ու ապրելիք կյանքին դու նայում ես լոկ սև ակնոցներով: Մինչդեռ նայիր, տես ինչ գեղեցիկ ու հիասքանչ է կյանքը: Նայիր, ինչպես են բացվել ծաղիկները, ինչպես են նրանց շուրջ թիթեռնիկների պես թռվռում մանչուկները: Դու մտածիր նաև այդ ծաղիկների ու մանչուկների մասին... Նրանք են Ապագան: Եթե այսօր չմտածես նրանց մասին, ապա վաղը, երբ մեծանան նրանք, նույնքան տխուր ու խեղճ կլինեն, ինչպես այսօր նրանց ծնողներն են, ինչպես նրանց պապերն ու ապուպապերն են եղել...
- Սրինգ, սիրելիս, բայց ես զվարճանալու և ծիծաղելու պատճառներ չեմ տեսնում...

- Չես տեսնում, որովհետև մարդկանց մեջ դու շարունակ խեղճություն ու լալկանություն ես պատվաստում, և հենց դու ես մեղավոր, որ դարեդար մեր հայրենակիցներից չի բաժանվում թշվառությունը, ողբերգությունը, եղե՜ռնը...
Ես նույնպես հիշում եմ մեր ժողովրդի դառնություններն ու կորուստները: Նրանց ցավերը նաև իմ ցավերն են, և ես երբեմն տխրում եմ այդ կորուստների ծանրությունից: Բայց ես, Դուդուկ եղբայր, երբեք չեմ լալիս ու ողբում: Ես հավատով եմ նայում իմ ժողովրդի այսօրվան ու վաղվան, և իմ նվագով փորձում եմ նրա մեջ ոչ միայն դիմանալու ուժ ու կորով ներարկել, այլև ապրելու հավատ, պայքարելո՛ւ և հաղթելո՛ւ հավատ:
Ես ուզում եմ, որ մարդկանց երբեք չլքի ազգային արժանապատվության զգացումը, որ նրանք ոչ թե լան ու ողբան, այլ պայքարեն իրենց ոտնահարված իրավունքների, ինքնասիրության ու ազատության համար: Ես նվագում եմ իսկական տղամարդկանց համար և այդ տղամարդկանց արժանի կանանց համար:
Եվ, վերջապես, իմ Դուդուկ բարեկամ, ես նվագում եմ ոչ միայն անցյալի տխուր հուշերի, այլև այսօրվա ու վաղվա մեր անցնելիք դարավոր ուղու մասին,- այսպես ասաց Սրինգը և զվարթաձայն հնչեցրեց իր ձայնը...

Նրա նվագում երբեմն տխուր ու թախծոտ ելևեջներ կային, բայց ավելի շատ կենսասիրություն ու հույս, կորով ու հավատ կար: Նրա նվագում սեփական ուժերի հանդեպ անսահման մեծ վստահություն ու լավատեսություն կար: Եվ մարդիկ, որ վշտահար ու տխուր էին, խեղճությունից կորացած ու նվաստացած, կամաց-կամաց ուղղեցին իրենց մեջքը, դադարեցին ողբալուց: Նրանց բերանի անկյուններում աստիճանաբար ժպիտ երևաց, բազուկները լցվեցին ու պրկվեցին, և նրանք հասկացան վերջապես, որ իրենք Մարդ են ու ապրելու նույնքան իրավունք ունեն, որքան աշխարհի մյուս բոլոր մարդիկ: Եվ նրանք, սեղմված բռունցքներով, հպարտ ու վես սկսեցին շարժվել դեպ իրենց նախնյաց լքված օջախներն ու գերված շիրիմները, բայց ոչ թե այնտեղ լալու ու ողբալու, այլ ազատագրելու և ծխացնելու հայրենի օջախների ծուխը, իրենց պապենական, իրենց դարավոր, միակ ու սուրբ Հայրենիքի ծուխը: Նրանք արդեն պատրաստ էին պաշտպանելու իրենց երկրի Ազատությունը, Անկախությունն ու Պատիվը:

Հունիս, 1993 թ.